Hazine ve Maliye Bakanlığına Mehmet Şimşek’in, Merkez Bankası Başkanlığına ise Hafize Gaye Erkan’ın getirilmesi, ‘Türkiye Ortodoks iktisat politikalarına’ mı dönüyor? tartışmalarını da beraberinde getirdi. Pekala bu tartışmalar ne manaya geliyor? Ortodoks ve Heterodoks iktisat siyasetleri nedir? Kısa ve orta vadede Mehmet Şimşek ve Hafize Gaye Erkan isimleri iktisada nasıl tesir edecekler? Bu tartışmaları Dr. Nurettin Kalkan’a sorduk. Mehmet Şimşek’in kısa vadede Türkiye’nin milletlerarası kredibilitesini toparlayabileceğini tabir eden Kalkan, “Kendisine rahat ve bağımsız çalışma imkanı sağlanırsa, takımıyla birlikte en azından kısa vadede Türkiye’nin aşınan milletlerarası kredibilitesini bir ölçü toparlayabilir.” dedi.
İşte Dr. Nurettin Kalkan’ın İşverenler Dünyası’na açıklamaları…
TÜRKİYE BUNDAN SONRA NASIL BİR EKONOMİK YOL HARİTASI BELİRLEYECEK?
Öncelikle Türkiye’nin 2018-2023 yılları ortasında takip ettiği iktisat siyasetlerini Heterodoks iktisat ismi altında tanımlamanın hakikat olmadığını vurgulamak gerekir. Bu dönem iktidarın bazen Ortodoksiye bazense Heterodoksiye referans vererek sarpa saran ekonomiyi kamufle etmeye çalıştığı bir keyfilik periyodu idi. Münasebetiyle kelam konusu yıllar ortasında Türkiye’nin takip ettiği bir iktisadî yol haritası da esasen bulunmamaktaydı.Tıpkı bir periyot dış siyasetteki başarısızlığa kılıf olarak sunulan bedelli yalnızlık argümanı misali iktisattaki açık başarısızlığa da fiyakalı bir isim koymak ve böylece en azından kamuoyunu bir müddet oyalamak gerekiyordu. Bu müddet zarfında da Türkiye İktisat Modeli ve Yeni İktisat Modeli üzere isimler konuldu.
“PİYASA İKTİSADINA SOPA VURMAK YEŞİL DEV HULK’A VURMAYA BENZER”
İktidarlar, devlet sopasıyla bürokrasi ve siyaseti hizaya çekebilir. Piyasa iktisadına ise son analizde hiçbir şey yapamaz zira piyasa iktisadına sopa vurmak yeşil dev Hulk’a vurmaya emsal, sadece öfkesini ve tahribat gücünü arttırır. Günün sonunda piyasanın ve rasyonalitenin üstünlüğü büyük bir acı çekilerek kabul edilir. İşte Türkiye’nin iktisaden geldiği yer tam da burasıdır.
“MEHMET ŞİMŞEK BU GERÇEĞİ İKRAR ETTİ”
Nitekim Hazine ve Maliye Bakanlığına getirilen Mehmet Şimşek’in, vazifesi devralırken yaptığı konuşmada “Türkiye’nin rasyonel bir tabana dönme dışında bir seçeceği kalmamıştır” diyerek bu gerçeği ikrar etti. Sn. Şimşek’in de dediği üzere Türkiye’nin iktisaden alternatif veya kestirme bir yolu bulunmamakta. Daha doğrusu bu çeşit maceralara savrulmasına imkan verecek cephanesi tükendi. Soruna politik-ekonomi penceresinden bakıldığında ise AK Parti’nin büyükşehirler özelinde önemli bir irtifa kaybettiği gözlemlenmekte. İktidar 2017 yılından beri -2018 Haziran seçimleri hariç- büyükşehirlerde muhalefet blokuna üstünlük kuramıyor. En temel insanî ihtiyaçların başında gelen barınma muhtaçlığı bilhassa büyükşehirlerde artık bir lüks.
“MASLOW’UN GEREKSİNİMLER HİYERARŞİSİNİN TABANINDAN ÇIKACAK TAKETLERİ YOK”
İstanbul, Ankara ve İzmir’de yaşayan dar gelirli bireylerin, Maslow’un gereksinimler hiyerarşisinin tabanından çıkacak takatleri yok. Bu yüzden iktidar, hem 2024 mahallî seçimlerinden zaferle ayrılabilmek hem de toplumsal meşruiyetini daha da pekiştirmek için büyükşehirlerde mukim orta sınıf seçmenin muhatap olduğu sorunlara eğilmek zorunda. Üstelik enflasyon oranı ve CDS risk primi üzere makro ekonomik göstergelere bakıldığında da Türkiye’nin Ortodoks siyasetlere tartı veren, rasyonel bir iktisat modelini tercih etmekten ayrıca bir seçeneğinin kalmadığı pekala söylenebilir.
“TAHRİBATIN TADİLAT EVRESİ SANILDIĞI KADAR KOLAY OLMAZ”
Aslında buradaki temel sorun Türkiye’nin rasyonel bir yol haritasını seçip seçmemesi değildir. Sorun, Türkiye’nin rasyonel yolu tercih etmesi hâlinde bunu uygulayacak kurumsal kapasitesinin kalıp kalmadığıdır. Devletin kurumsal kapasitesinin uzunca bir müddettir örselenmesi, acilen uygulanması gereken yapısal ıslahatların ihmal edilmesi, liyakatsizliğin yerleşik hâle gelmesi üzere defolar irrasyonellikten rasyonelliğe geçişteki önemli engellerdir. Bu handikapların yarattığı tahribatın giderilip tadilat evresinin başlaması sanıldığı kadar kolay olmaz.
KISA VE ORTA VADEDE MEHMET ŞİMŞEK VE HAFİZE GAYE ERKAN İSİMLERİ İKTİSADA NASIL TESİR EDECEKLER?
Evvela Mehmet Şimşek ve Hafize Gaye Erkan isimlerinin iktisada ne kısa ne orta ne de uzun vadede hiçbir müspet etkisinin olmayacağını tez eden görüşle başlayalım. Bu argümanın iki temel münasebeti var. Birinci olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2024 lokal seçimlerini kazanmak ismine popülizm kartına başvurmaktan geri durmayacağı söyleniyor. Ben buna tam manasıyla katılmıyorum zira 2024’te Erdoğan’ın, karşısına 2023’te olduğu üzere yekpare bir muhalif blok çıkmayabilir. Şu sıralar CHP’de süren çekişmeyi, ÂLÂ Parti’deki muammayı ve HDP’deki muğlaklığı unutmamak lazım. Dahası lokal seçimler tabiatları gereği merkezî hükûmetten fazla müstakil adayların icraatları ve vaatleriyle ön plana çıktığı seçimlerdir. Hâliyle iktidarın güç bela ayakta duran ekonomiyi daha da zora sokacak vaatlerde bulunması zayıf bir ihtimaldir.
İkinci olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, Mehmet Şimşek’e özerk alan açmayacağı, açmış olsa bile günün sonunda kendi tezlerini dikte etmekten çekinmeyeceği lisana getiriliyor. Erdoğan’ın son yıllardaki telaffuz ve hareketlerine bakıldığında bu tasayı peşinen tekzip etmek güç. Lakin burada Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın mizacına dair bir detay gözden kaçırılıyor.
“ERDOĞAN ISRARCILIĞIN YANINDA PRAGMATİZMİ DE BÜNYESİNDE BARINDIRIYOR”
Erdoğan vakte yayılan bir ısrarcılığın yanında ana etki edebilen bir pragmatizmi de bünyesinde barındırıyor. Gerektiğinde “kırmızı çizgi” olarak kodladığı, “vazgeçmem” dediği problemlerden rahatlıkla feragat edebilecek bir siyasetçi Erdoğan. Mamafih Erdoğan’ın aksiyonlarındaki tek belirleyici öge asla tutarlılık korkusu değil. Bilhassa faiz konusunda da pekala geri adım atabilir. Başka taraftan ise Mehmet Şimşek’in de tumturaklı sözlerle ikna olacak bir teknokrat olmadığı malum. Kuvvetle olası seleflerinin akıbetlerini hatırında tutup aşikâr özel kaideler dahilinde Cumhurbaşkanı Erdoğan ile bir mutabakata varmıştır.
Şimşek’in ve Merkez Bankası Lideri Hafize Gaye Erkan’ın karşılaşacağı en büyük zorluk, rekabetçi otoriter rejimlerde sıklıkla görülen, dar bir zümrenin denetimi altındaki rant ve patronaj ağlarına ilişkindir. İktidarın legal koalisyon/ittifak ortakları ortasında yer almamasına karşın bu zümrenin nüfuz alanları yasal aktörlerden çok daha geniş ve kesif olabilir. Şimşek’in tatbik etmeyi planladığı rasyonel siyasetlerin, kelam konusu kümelerin patronaj bariyerlerine takılıp takılmayacağı ise şimdi muğlaktır.
“KISA VADEDE KREDİBİLİTE BİR ÖLÇÜ TOPARLAYABİLİR”
Bütün bu risklere rağmen Mehmet Şimşek, bütçe disiplinine, kurumsal bağımsızlığa yapısal ıslahatlara ve rasyonel siyasetlere olan inancıyla tanınan bir isim. Kendisine rahat ve bağımsız çalışma imkanı sağlanırsa, grubuyla birlikte en azından kısa vadede Türkiye’nin aşınan milletlerarası kredibilitesini bir ölçü toparlayabilir.
ORTODOKS VE HETERODOKS İKTİSAT SİYASETLERİ NE DEMEKTİR?
“Düz”, “doğru” manalarına gelen Yunanca menşeli orthos ile “inanç”, “öğreti” ve “düşünce” sözlerini karşılayan doksa sözlerinin birleşiminden müteşekkil Ortodoks kavramı, klâsik görüşlere uygun düşen, dogmalara bağlı, katı kuralcı üzere manaları taşımaktadır. Toplumsal bilimler ortasında ortodoks anlayışın en güçlü olduğu disiplin iktisattır. Çünkü öteki toplumsal bilim disiplinlerinde rastlanılmayan veya cılız bulunan olumlu bilim karakteri, iktisadın bir veçhesinde vardır. Öteki bir deyişle iktisat yalnızca insan bağlantılarını bahis alan teorileri değil, tıpkı vakitte da gözlemlenen, ölçülen, tekrarlanan olay ve olguları da kapsayan normatif bir muhtevaya sahiptir. Bu muhteva epistemolojik açıdan aksiyomatik bir paha taşır. Yani birtakım iktisadî kuralların, teorilerin ve görüşlerin doğruluklarının tartışılması bile abestir zira tüm bu ekonomik öğretilerin kozmik geçerlilikleri çoktan sağlanmıştır. İşte Ortodoks iktisat anlayışı, iktisat siyasetlerini bu normlar doğrultusunda tayin eder ve kendi geleneğini asla tartıştırmaz.
“ORTODOKS TABİRİ NEO-KLASİK İKTİSADIN GENEL KABUL GÖRMÜŞ PARADİGMASIDIR?”
Aslında Ortodoks iktisat tabiri, neo-klasik iktisadın genel kabul görmüş paradigması ve bu paradigma çerçevesinde geliştirilen yaklaşımlar için kullanılmaktadır. Ana akım neo-klasik iktisadî çizginin mutlak tini ise hür piyasadır. Neo-klasik ya da günümüzde kullanılan tabirle Ortodoks ekol, para ve maliye siyasetlerini oluştururken eksenini özgür piyasa sistemine nazaran ayarlar. Örneğin “faizi sebep, enflasyonu sonuç” olarak takdim eden bir iktisadî önerme, Ortodoks anlayışın nezdinde kararsızdır. Ayrıyeten “hangi mal ve hizmet ne kadar ve nasıl üretilecek?”, “kim için üretilecek?”, “üretilen eser bireyler ortasında nasıl paylaşılacak?” üzere iktisadın temel sorulara verilecek karşılıkların adresi de olarak piyasa sistemini gösterir.
“ORTODOKS İKTİSAT SİYASETLERİ HAYAL EDİLENİ DEĞİL UYGULANABİLİR OLANI YEĞLER”
Ortodoks iktisat siyasetleri, yapılması gereken yapılabilir olana işaret eder mottosundan hareketle hayal edilenden fazla uygulanabilir olanı yeğler. Ortodoks siyasetler, özgür kurun geçerli olduğu, yani kurun devlet tahakkümünden azade piyasada serbestçe dalgalandığı bir iktisadî nizamı temel alır. Buna nazaran, dövize müdahale için rezervlerinin satılması, bireylerin dövize erişimlerinin kısıtlanması ve vatandaşların döviz bozdurmaya teşvik edilmesi üzere yöntemler kabul görmez. Çeşitli ve rasyonel araçlarıyla -faiz artırımı gibi- merkez bankasının kuru yönlendirmesi tercih edilir.
“ENFLASYONLA ÇABA İÇİN PARA SİYASETİ ARAÇLARININ SERBESTÇE KULLANIMI ÖNE ÇIKAR”
Enflasyonla çaba için ise fiyat sabitleme veyahut narh koyma üzere metotlar yerine para siyaseti araçlarının serbestçe kullanımı öne çıkar. Özetle Ortodoks iktisadî anlayış, ne imece metoduyla dövizi ne de zabıta sopasıyla enflasyonu düşürmeye çalışır.
Yukarıda ana çizgileri özetlenen Ortodoks paradigmanın dışında kalan iktisadî siyasetler ise Heterodoks yaklaşım olarak isimlendirilmektedir. Heterodoks İktisat okulları ortasında farklılıklar olmasına karşın bu anlayış genel olarak iktisat biliminin, sosyolojik, politik, ruhsal ve antropolojik vasıflar kuşanmasını da önemsemektedir. Heterodoks iktisat, iktisadî Ortodoksinin reddinin ötesinde, iktisat biliminin anlaşılabilmesinin salt birey odaklı ve rasyonel bir perspektifle mümkün olmadığında ısrarcıdır. Çünkü insan hareketleri toplumsaldır ve türlü alışkanlıklar, rutinler, âdetler ve inançlar tarafından yönlendirilmektedir. İktisadî sistemlerin ise toplumların bu karmaşık yapısını göz önünde bulundurması gerekmektedir.
“HETERODOKS İKTİSAT ORTODOKS İKTİSADIN KURUMSALLIĞINA KARŞI DURUMSAL BİR BAŞKALDIRIDIR”
Başka bir tabirle Heterodoks iktisat kavrayışı, Ortodoks iktisadın kurumsallığına karşı durumsal bir başkaldırıdır ve iktisat biliminin mücavir alanını genişletme arayışındadır. İktisadı makro ve mikro olmak üzere iki temel kategoriye ayıran Ortodoks teorinin tersine, Heterodoks iktisat iktisadî faaliyet üzerinde etkisi olan bütün değişkenlere odaklanır. Ortodoks bakış, iktisadî davranışları makul kurumsal yapılar dahilinde analiz ederken, Heterodoks iktisat bu yapıların tarihî süreç tahlilini inceler. Heterodoks fikir, iktisadî hedef ve öncelik bakımından da Ortodoksiden ayrışır. İstatistikî göstergelere, büyüme kavramına kuşkuyla yaklaşır ve piyasa iktisadını tabulaştırmaz. İktisat, bölüşümü daha adil gerçekleştirmenin yollarını bulmaya da mesai harcamalıdır. Öte yandan üretim yapısının, Dünya’nın imkan ve kurallarına uygun ve ekolojik tahribatı taban düzeye indirecek bir biçimde tesis edilmesi gerektiğini öne sürer.
HETERODOKS İKTİSAT PİYASAYA MÜDAHALEYİ TEŞVİK EDER
Neo-klasik iktisadî paradigmanın asla müsamaha göstermediği ve adeta ekonomik bir cinnet hâli olarak gördüğü piyasaya müdahale konusu, Heterodoks anlayışın cevaz verdiği, hatta bazen toplumsal yarar ismine teşvik ettiği konulardan biridir. Bu meyanda bir parantez açmakta fayda var. Günümüzde Heterodoks ve Ortodoks iktisat anlayışları ortasında kavramsal bir becayişin, geçişkenliğin varlığından kelam etmek mümkündür. Heterodoks iktisadın en kıymetli ekollerinden biri olan Keynesyen modelle birlikte devletin gerektiğinde piyasaya kısmî müdahalesi Ortodoks iktisat tarafından da kabul görmüştür. Keza dünyada da bu iki yaklaşımdan birini başlı başına tatbik eden bir ülke neredeyse yok üzeredir. Gerek ekonomik gerekse siyasî manada liberal demokrasinin temsilcisi pozisyonunda olan ülkeler dahi yüklü olarak Ortodoks siyasetleri benimsemelerine karşın yer yer Heterodoks siyasetleri da uygulamaktadırlar.
